आत्मविश्वास, अज्ञान आणि शहाणपणाची खरी ओळख

September 19, 2025

आत्मविश्वास, अज्ञान आणि शहाणपणाची खरी ओळख

कधी तुमच्यासोबत असं घडलंय का की एखाद्या मित्राने किंवा नातेवाईकाने एखाद्या विषयावर इतक्या आत्मविश्वासाने बोललं की तुम्ही त्याला खरं मानून टाकलं… आणि नंतर लक्षात आलं की त्याला खरंतर काहीच माहिती नव्हती?
आणि दुसरीकडे, ज्यांना खरंच एखाद्या विषयाची सखोल माहिती आहे, ते मात्र बोलताना हळू, सावध, शंका व्यक्त करत बोलतात. हे पाहून तुम्हाला कधी असं वाटलंय का की “हा एवढा शंकाच का घेतो, याला आत्मविश्वास नाही का?”
हीच गंमत आहे मानवी स्वभावाची!
यामागे आहे मानसशास्त्रातलं एक भन्नाट सत्य: डनिंग-क्रुगर इफेक्ट आणि त्याचं उलट रूप रिव्हर्स डनिंग-क्रुगर इफेक्ट.

मानवी स्वभावातील एक गंमतीशीर पण फार महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे ज्ञान आणि आत्मविश्वासाचा संबंध. तुम्ही नक्कीच अनुभवलं असेल की काही लोक अगदी विषयाची कसलीही माहिती नसतानाही छातीठोकपणे, फार मोठ्या आत्मविश्वासाने बोलतात. तर दुसरीकडे जे खरोखर अभ्यासू, तज्ज्ञ किंवा विद्वान असतात, ते मात्र शांतपणे, जपून बोलतात, त्यांच्या भाषेत खात्रीपेक्षा शंका अधिक दिसून येतात. हा विरोधाभास फक्त आपल्याला वाटत नाही, तर त्यामागे ठोस मानसशास्त्रीय कारणे आहेत. याचं उत्तम उदाहरण म्हणजे डनिंग-क्रुगर इफेक्ट आणि त्याचं उलट रूप, म्हणजे रिव्हर्स डनिंग-क्रुगर इफेक्ट.

सुमारे पंचवीस वर्षांपूर्वी दोन मानसशास्त्रज्ञ, डेव्हिड डनिंग आणि जस्टीन क्रुगर, यांनी काही प्रयोग केले. त्यांच्या संशोधनातून एक धक्कादायक पण विचार करायला लावणारा निष्कर्ष समोर आला. त्यांनी लक्षात आणून दिलं की ज्यांना एखाद्या गोष्टीचं काहीच ज्ञान नसतं, तेच लोक सर्वात जास्त आत्मविश्वास दाखवतात. कारण त्यांच्याकडे स्वतःचं अज्ञान ओळखण्याची, स्वतःची क्षमता मोजण्याची आवश्यक कौशल्येच नसतात. त्यामुळे ते आपल्या अज्ञानाबद्दल अनभिज्ञ राहतात आणि स्वतःला फारच हुशार समजतात. ह्यालाच डनिंग-क्रुगर इफेक्ट म्हटलं जातं.

ही संकल्पना ऐकताना थोडी हास्यास्पद वाटते, पण आपण आपल्या आजूबाजूला पाहिलं तर तिची सत्यता स्पष्टपणे जाणवते. शाळा, कॉलेज किंवा नोकरीच्या ठिकाणी आपण अशा अनेक लोकांना भेटतो जे जरा दोन-चार ओळी वाचून एखाद्या विषयावर छातीठोक मतं मांडतात. त्यांना कुणी विचारलं की ते अगदी ठामपणे सांगतात “हेच खरं आहे!” आणि दुसरीकडे, ज्या विद्यार्थ्यांनी खरोखर अभ्यास केला आहे, प्रश्नाच्या सखोलतेत गेले आहेत, ते मात्र आपलं मत मांडताना विचारपूर्वक बोलतात.

याच्या उलट, तुलनेने कमी लोकांना माहिती असलेला एक परिणाम आहे, रिव्हर्स डनिंग-क्रुगर इफेक्ट. या परिणामानुसार, जेव्हा एखादा माणूस खूप शिक्षण घेतो, भरपूर अभ्यास करतो, एखाद्या विषयाचा खोलवर अभ्यास करतो, तेव्हा त्याला उमजतं की आपलं ज्ञान खूपच मर्यादित आहे. शिकायला अजून खूप काही बाकी आहे. म्हणजे जितकं तुम्ही अधिक शिकता, तितकं तुम्हाला जाणवतं की अजून किती अज्ञात क्षेत्र तुमच्यासमोर पसरलेलं आहे.

याचं सर्वोत्तम उदाहरण म्हणजे प्राचीन ग्रीक तत्त्वज्ञ सॉक्रेटिस. तो म्हणायचा, “मला माहीत आहे की मला काहीच माहीत नाही.” आणि ह्यामुळेच डेल्फीच्या मंदिरातील देवतेने त्याला ग्रीसमधला सर्वात शहाणा माणूस घोषित केलं. कारण खरी शहाणपणाची सुरुवात तिथेच होते जिथे माणूस आपलं अज्ञान प्रामाणिकपणे स्वीकारतो.

तज्ज्ञ आणि अज्ञानी यांच्यातील फरक इथेच स्पष्ट दिसतो. तज्ज्ञ लोक कधीच अंतिम सत्य सांगत नाहीत. ते नेहमी जपून बोलतात. त्यांची भाषा असते, “असं होऊ शकतं, अशी शक्यता आहे, हे आत्ता तरी मानता येणार नाही.” ऐकणाऱ्याला वाटतं की यांना आत्मविश्वासच नाही. पण खरं म्हणजे त्यांचा आत्मविश्वास हा ज्ञानाच्या खोलीवर आधारित असतो, ज्यामुळे ते विचारपूर्वक, संतुलित बोलतात. दुसरीकडे, अज्ञानी माणूस मात्र मोठ्याने, ठामपणे, कुठल्याही शंकेशिवाय विधानं करतो. ह्यामुळे तो लोकांच्या नजरेत आत्मविश्वासी वाटतो, पण प्रत्यक्षात ती पोकळ खात्री असते.

तत्त्वज्ञ बर्ट्रांड रसेल म्हणतो, “मूर्खांना नेहमी खात्री असते, आणि शहाण्यांच्या मनात शंका असते.” हा विचार केवळ वाक्प्रचार नाही, तर मानवी प्रगतीचं गुपित आहे. कारण शंका हाच विचारांचा उगमबिंदू आहे. शंका माणसाला शोध घेण्यास प्रवृत्त करते. शंका माणसाला प्रश्न विचारायला शिकवते. आणि ह्याच प्रश्नांच्या शोधातून नवी ज्ञानसंपदा, नवे शोध, नवी प्रगती घडते.

पण दुर्दैवाने, आजच्या आधुनिक समाजात मोठी समस्या अशी आहे की लोकांना खऱ्या विद्वानांच्या शांत, तौलनिक भाषेपेक्षा अज्ञानींच्या छातीठोक आत्मविश्वासाचं जास्त आकर्षण वाटतं. समाज जोरजोराने बोलणाऱ्यांच्या मागे धावतो, कारण त्यांच्या भाषेत खात्री दिसते. पण ह्या खात्रीनं अनेकदा लोकांची फसवणूक होते. आपण राजकारण, समाजमाध्यमं, अगदी वैयक्तिक नातेसंबंधातसुद्धा हे पाहतो. लोक छातीठोक आत्मविश्वासाच्या मागे आंधळेपणाने धावत जातात आणि शेवटी स्वतःचं नुकसान करून घेतात.

प्रिय विद्यार्थ्यांनो, ह्या संकल्पना तुमच्यासाठी खूप महत्त्वाच्या आहेत. कारण तुम्ही आयुष्याच्या अशा टप्प्यावर आहात जिथे आत्मविश्वासही महत्त्वाचा आहे आणि खरी ज्ञानप्राप्तीही. लक्षात ठेवा, आत्मविश्वास असावा पण तो ज्ञानावर आधारित हवा. फक्त मोठ्याने बोलणं म्हणजे आत्मविश्वास नव्हे. खरी ताकद आहे विचारांची खोली आणि सतत शिकत राहणं.

शंका ही कमजोरी नाही, तर ती खरी ताकद आहे. कारण शंका मनाला सतत प्रश्न विचारायला भाग पाडते. आणि प्रश्न विचारणारा विद्यार्थीच पुढे खरा विद्वान बनतो. त्यामुळे तुम्ही जेव्हा एखाद्या विषयावर शंका विचारता, तेव्हा कधीही स्वतःला कमी समजू नका. उलट, ती शंका तुमच्या शहाणपणाची सुरुवात आहे.

शेवटी, पुढच्यावेळी एखादा माणूस तुम्हाला फार आत्मविश्वासाने एखादी गोष्ट सांगताना दिसला, तर थोडा थांबा आणि स्वतःला विचारा, “हा खरोखर तज्ज्ञ आहे का फक्त पोकळ आत्मविश्वासी?” आणि जेव्हा तुम्ही स्वतः मत मांडाल, तेव्हा लक्षात ठेवा की ठाम विधानं करण्यापेक्षा शंका व्यक्त करणं आणि संतुलित भाषा वापरणं जास्त मौल्यवान आहे. चला तर थोड्या गमतीदार पद्धतीने समजावून घेवू.

किस्सा १: न जाणता आत्मविश्वास: एकदा एका छोट्या गावात, एका तरुणाने नुकताच संगणक शिकल्यानंतर गावकऱ्यांना सांगितले की तो “मोठा प्रोग्रॅमर” आहे. दोन–चार साधे प्रोग्राम लिहायला त्याला जमले होते, त्यामुळे तो स्वतःला तज्ज्ञ समजत होता. गावात कोणी त्याला तपासणारे नव्हते म्हणून लोकही त्याला “मोठा संगणक जाणकार” मानू लागले. मात्र, शहरातल्या कॉलेजमधील विद्यार्थ्यांनी त्याला साधे प्रश्न विचारले, जसे “डेटाबेस म्हणजे काय?”, “नेटवर्किंग कशी काम करते?” तर त्याची अवस्था बिकट झाली. हा किस्सा दाखवतो की थोडे ज्ञान असलेले लोक सर्वांत आत्मविश्वासी दिसतात—हा अगदी डनिंग-क्रुगर इफेक्ट परिणाम आहे.

किस्सा २: खरी विद्वत्ता: प्राचीन भारतात आचार्य चाणक्य (कौटिल्य) यांना अतुलनीय ज्ञान होते. अर्थशास्त्र हे त्यांचे महान ग्रंथ आजही अभ्यासले जातात. पण चाणक्य नेहमी आपल्या शिष्यमंडळाला सांगायचे,“विद्येचा सागर इतका विशाल आहे की एखाद्या मनुष्याला तो पूर्णपणे आत्मसात करता येत नाही. आपण जे काही जाणतो, ते या अथांग सागरातील फक्त काही थेंब आहेत.” त्यांनी स्वतःला कधीच अंतिम जाणकार मानले नाही, तर नेहमी शिकत राहणे आणि प्रश्न विचारणे हेच खरे विद्वानाचे लक्षण आहे असे सांगितले. हा किस्सा दाखवतो की रिव्हर्स डनिंग-क्रुगर इफेक्ट हा परिणाम म्हणजेच खरे विद्वान आपल्या मर्यादा जाणतात आणि अज्ञान मान्य करतात.

उदाहरण १: सोशल मीडियावरील चर्चा आजकाल सोशल मीडियावर आरोग्य, राजकारण किंवा शिक्षण यावर चर्चा होताना आपण पाहतो की ज्यांना विषयाची सखोल माहिती नसते तेच मोठमोठे दावे करतात. जसे की, कोणीतरी औषधांविषयी अर्धवट माहिती वाचून “ही गोळी घ्या म्हणजे सगळं बरे होईल” असे आत्मविश्वासाने सांगतो. खरे डॉक्टर मात्र काळजीपूर्वक बोलतात, “ही गोळी या परिस्थितीत उपयोगी पडते, पण सगळ्यांसाठी योग्य असेलच असे नाही.” इथेही अज्ञान जास्त ठाम बोलते आणि तज्ज्ञ मात्र सावध असतात.

उदाहरण २: विद्यार्थ्यांचा अनुभव शाळेत परीक्षेनंतर अनेकदा असे घडते की कमी अभ्यास केलेले विद्यार्थी म्हणतात, “या वेळेला मी नक्की ८०% पेक्षा जास्त गुण मिळवेन.” तर खूप अभ्यास केलेले विद्यार्थी म्हणतात, “मी तयारी केलीय, पण पेपर कसा येईल यावर अवलंबून आहे.” निकाल लागल्यानंतर दिसते की आत्मविश्वासाने बोलणारे विद्यार्थी कधी कधी नापास होतात, आणि शंका घेणारेच खरे यशस्वी होतात. हे उदाहरण दाखवते की शंका घेणे हे अज्ञानाचे नव्हे तर खोल ज्ञानाचे लक्षण आहे.

आता बघू या की हे दोन्ही इफेक्ट‌‌‌‌‌‌‌‌-परिणाम आपल्या आयुष्यात कसे वापरायचं ते.

🟢 आयुष्यात उपयोगाचे मार्ग:

1️⃣ काही कळत नाही म्हणून लाजायचं नाही

सुरुवातीला आपल्याला काही समजत नाही. पण याचा अर्थ आपण मूर्ख नाही.
उपयोग: शाळेत नवा धडा शिकताना, खेळ शिकताना किंवा नवीन छंद सुरू करताना घाबरायचं नाही.

2️⃣ थोडं कळलं की गर्व नको करायचा

थोडंसं ज्ञान आलं की आपल्याला वाटतं आपण सगळं जाणतो. हा "Mount Stupid" आहे.
उपयोग: एखादं उदाहरण समजलं म्हणून "मला सगळं कळलं" असं म्हणायचं नाही. नेहमी शिकत राहायचं.

3️⃣ निराशेच्या दरीतून बाहेर पडायचं

कठीण प्रश्न आले, अपयश आलं की निराश व्हायला होतं. पण तिथे थांबायचं नाही.
उपयोग: परीक्षा अवघड गेली, खेळ हरलो, चित्र बिघडलं – तरी पुन्हा प्रयत्न करायचा.

4️⃣ सराव आणि अनुभव हेच गुरुकिल्ली आहेत

पुन्हा पुन्हा करून, चुका दुरुस्त करून आपण शहाणे होतो.
उपयोग: रोज थोडं वाचणं, लिहिणं, खेळणं, सराव करणं – याने आपली खरी ताकद वाढते.

5️⃣ नम्रता टिकवायची

शेवटी जेव्हा आपण कुशल होतो, तज्ञ होतो – तेव्हा गर्व न करता शांत राहायचं.
उपयोग: दुसऱ्यांना मदत करायची, शिकवायचं, पण स्वतःला नेहमी "मी अजून शिकतोय" असं समजायचं.

साधा सिद्धांत लक्षात ठेव:

ज्ञान मिळव → अनुभव घे → कौशल्य वाढव → नम्र राहा.

शेवटी एकच सांगेन:
"थोडं ज्ञान अहंकार देतं, अनुभव नम्रता शिकवतो, आणि कौशल्य खरा आत्मविश्वास देतं."

ज्ञान आणि आत्मविश्वास यांचं नातं समजून घेणं ही आजच्या काळाची खरी गरज आहे. मोठ्या आवाजात बोलणं किंवा ठाम विधानं करणं हे खऱ्या ताकदीचं लक्षण नाही. खरी ताकद आहे, सतत शिकण्यात, प्रश्न विचारण्यात आणि नम्र राहण्यात.

पुढच्यावेळी जेव्हा तुम्ही कुणाला फार आत्मविश्वासाने बोलताना ऐकाल, तेव्हा थोडं थांबा आणि स्वतःला विचारा—
“हा खरंच जाणकार आहे का, की फक्त पोकळ आत्मविश्वासी?”

आणि जेव्हा स्वतः मत मांडाल, तेव्हा लक्षात ठेवा—
ज्ञानाला नम्रतेची जोड असेल, तरच तुमचा आत्मविश्वास खरा ठरेल.

Educator and Trainer at

GrowEng Studies and Trainings

Coaching Institute for English and Social Science

CLICK HERE FOR : Why the differences increased between parents and their children?